11 Φεβρουαρίου 2025 – Διεθνής ημέρα για τις γυναίκες και τα κορίτσια στην επιστήμη. Μια δεκαετία πρωτοβουλιών και προκλήσεων. Άρθρο της Κωνσταντίας Γραμματικοπούλου Marketer – Συγγραφέας Εκπαιδεύτρια Ενηλίκων M.Ed.
Η Δύναμη της Επιστήμης και η Ανάγκη για Ισότητα
Η Διεθνής Ημέρα για τις Γυναίκες και τα Κορίτσια στην Επιστήμη, που εορτάζεται κάθε 1ο Φεβρουαρίου από το 2015, σηματοδοτεί φέτος μια σημαντική δεκαετία προσπάθειας για την ενδυνάμωση των γυναικών στους τομείς STEM (Επιστήμη, Τεχνολογία, Μηχανική, Μαθηματικά). Ο Αντόνιο Γκουτέρες, Γενικός Γραμματέας του ΟΗΕ, υπογραμμίζει ότι η συμμετοχή των γυναικών δεν είναι απλώς ζήτημα δικαιοσύνης, αλλά απαραίτητη προϋπόθεση για την αντιμετώπιση παγκόσμιων προκλήσεων, από την κλιματική αλλαγή έως την τεχνολογική καινοτομία. Ωστόσο, παρά τις προόδους, οι γυναίκες εξακολουθούν να αντιπροσωπεύουν μόλις το 33% των ερευνητών παγκοσμίως, σύμφωνα με στοιχεία της UNESCO, ενώ η ανισότητα εντείνεται σε τομείς όπως η Τεχνητή Νοημοσύνη (ΤΝ), όπου λιγότερο από το 22% των ειδικών είναι γυναίκες.
Η προσωπική εμπειρία του Γκουτέρες ως καθηγητή μηχανικής αποκαλύπτει μια πικρή αλήθεια: το ταλέντο των γυναικών συχνά παραμένει αφανές λόγω συστημικών εμποδίων. Χωρίς επαρκή χρηματοδότηση, πρόσβαση σε δημοσιεύσεις ή ηγετικές θέσεις, πολλές επιστήμονες εγκαταλείπουν την καριέρα τους πριν φτάσουν σε κρίσιμα στάδια. Για παράδειγμα, μόνο το 28% των ακαδημαϊκών θέσεων σε πανεπιστήμια της Ευρώπης κατέχουν γυναίκες, ενώ σε χώρες της Ασίας και της Αφρικής αυτό το ποσοστό πέφτει κάτω του 15%. Αυτή η ανισότητα δεν αφορά μόνο τα δικαιώματα των γυναικών, αλλά επιβραδύνει την επιστημονική πρόοδο, καθώς περιορίζεται η ποικιλομορφία ιδεών και λύσεων.
Ιστορικό Πλαίσιο και Επιτεύγματα
Από το Πεκίνο έως το 2025: Μια Διαδρομή Ενδυνάμωσης
Η Διακήρυξη του Πεκίνου (1995) έθεσε τα θεμέλια για την προώθηση της ισότητας των φύλων σε όλους τους τομείς, συμπεριλαμβανομένης της επιστήμης. Τριάντα χρόνια αργότερα, η Διεθνής Ημέρα για τις Γυναίκες και τα Κορίτσια στην Επιστήμη αποτελεί φυσική συνέχεια αυτής της δέσμευσης. Σημαντικά επιτεύγματα περιλαμβάνουν την αύξηση του αριθμού των γυναικών που αφομοιώνονται σε προπτυχιακά προγράμματα STEM, με χώρες όπως η Ινδία και η Νιγηρία να καταγράφουν αύξηση 40% στην εγγραφή κοριτσιών σε σχολές μηχανικής την τελευταία δεκαετία.
Παραδείγματα εμπνευσμένων γυναικών επιστημόνων δείχνουν τη δυναμική της αλλαγής:
- Η Dr. Katalin Karikó, βραβευμένη με Νόμπελ Ιατρικής για την ανάπτυξη της τεχνολογίας mRNA, αντιμετώπισε αρχικές απορρίψεις λόγω του φύλου της.
- Η Dr. Fei-Fei Li, ερευνήτρια της ΤΝ, δημιούργησε το πρόγραμμα AI4ALL για να ενισχύσει τη συμμετοχή κοριτσιών στην τεχνολογία.
Εμπόδια και Ανισότητες στον Χώρο των STEM
Αόρατα Τοιχία: Χρηματοδότηση, Ηγεσία και Στερεότυπα
Οι γυναίκες αντιμετωπίζουν συστημικές διακρίσεις σε κάθε στάδιο της επιστημονικής τους πορείας. Σύμφωνα με έρευνα του MIT, ερευνήτριες λαμβάνουν κατά μέσο όρο 30% λιγότερη χρηματοδότηση σε σύγκριση με άνδρες συναδέλφους, ενώ οι δημοσιεύσεις τους ανακινούν λιγότερο ακαδημαϊκό ενδιαφέρον. Επιπλέον, μόνο το 12% των μελών ακαδημαϊκών επιτροπών σε πανεπιστήμια παγκοσμίως είναι γυναίκες, γεγονός που περιορίζει την επιρροή τους στη λήψη αποφάσεων.
Στον τομέα της Τεχνητής Νοημοσύνης, η κυριαρχία των ανδρών οδηγεί σε μεροληπτικά αλγόριθμους. Για παράδειγμα, συστήματα αναγνώρισης προσώπων έχουν αποτύχει να αναγνωρίσουν με ακρίβεια γυναίκες με σκούρα δέρμα, ενώ αλγόριθμοι πρόσληψης όπως αυτός της Amazon απέκλειαν αυτόματα βιογραφικά με λέξεις όπως “γυναικεία συμμετοχή”. Αυτά τα λάθη δεν είναι απλές τεχνικές δυσλειτουργίες, αλλά αντικατοπτρίζουν τη μονοκαλλιέργεια ιδεών σε μια βιομηχανία που στερείται ποικιλομορφίας.
Διαχείριση Παγκόσμιων Προκλήσεων
Κλιματική Αλλαγή: Η Απουσία των Γυναικών Κόστισε Ακριβά
Η έλλειψη γυναικών σε θέσεις σχεδιασμού επηρεάζει άμεσα την αποτελεσματικότητα των λύσεων. Σε έργα ανανεώσιμης ενέργειας στην Αφρική, η συμμετοχή γυναικών οδήγησε σε αύξηση 60% στην υιοθέτηση τεχνολογιών, καθώς οι γυναίκες ενσωμάτωναν γνώσεις για τις ανάγκες των νοικοκυριών. Αντίθετα, στην πανδημία COVID-19, η υποεκπροσώπηση γυναικών σε επιτροπές κρίσης οδήγησε σε πολιτικές που αγνόησαν τα βιοψυχοκοινωνικά επιπτώσεις στις μητέρες.
Η υποεκπροσώπηση των γυναικών στους τομείς STEM έχει άμεσες επιπτώσεις στην ικανότητα της ανθρωπότητας να αντιμετωπίσει την κλιματική κρίση. Για παράδειγμα, σε έρευνα της Παγκόσμιας Τράπεζας (2023) διαπιστώθηκε ότι σε χώρες της Αφρικής όπου γυναίκες συμμετείχαν στην σχεδίαση ανανεώσιμων ενεργειακών έργων, η υιοθέτηση τεχνολογιών από τις τοπικές κοινότητες αυξήθηκε κατά 60%. Αυτό οφειλόταν στο ότι οι γυναίκες ενσωμάτωναν πρακτικές λύσεις που ανταποκρίνονταν στις καθημερινές ανάγκες των νοικοκυριών, όπως η εξοικονόμηση χρόνου στη συλλογή καυσίμων. Αντίθετα, σε χώρες όπου οι γυναίκες απουσίαζαν από τις διαδικασίες σχεδιασμού, πολλά έργα απέτυχαν λόγω έλλειψης κοινωνικής αποδοχής.
Παράλληλα, η έλλειψη γυναικών σε θέσεις ηγεσίας στον κλάδο της περιβαλλοντικής μηχανικής οδηγεί σε αποκεντρωμένες στρατηγικές. Στο Πακιστάν, η αδυναμία ενσωμάτωσης γυναικών σε προγράμματα διαχείρισης υδάτων είχε ως αποτέλεσμα την υπερβολική εκμετάλλευση των υπόγειων υδάτων, με τις γυναίκες να αναφέρουν ότι δεν είχαν ποτέ ερωτηθεί για τις πηγές νερού που χρησιμοποιούσαν καθημερινά.
Δημόσια Υγεία: Από την Πανδημία έως την Ψηφιακή Επανάσταση
Κατά την πανδημία COVID-19, η απουσία γυναικών από τις εθνικές επιτροπές κρίσης είχε σοβαρά συνεπαίσματα. Σε χώρες όπως η Ιαπωνία και οι ΗΠΑ, πολιτικές όπως η γενναία γονική άδεια ή η υποστήριξη ψυχικής υγείας για μητέρες αγνοήθηκαν αρχικά, καθώς μόνο το 24% των μελών των επιτροπών ήταν γυναίκες. Αυτό οδήγησε σε αύξηση των διακρίσεων εναντίον γυναικών στο εργασιακό περιβάλλον, με ερευνητές του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ να εκτιμούν ότι η ανάκαμψη της γυναικείας απασχόλησης χρειάστηκε 2 έτη παραπάνω σε σύγκριση με την ανδρικής.
Στον τομέα της ψηφιακής υγείας, η κυριαρχία ανδρών στη δημιουργία αλγορίθμων έχει οδηγήσει σε συστημικές προκαταλήψεις. Για παράδειγμα, εφαρμογές τεχνητής νοημοσύνης για τη διάγνωση καρδιακών παθήσεων έχουν δείξει χαμηλότερη ακρίβεια σε γυναίκες, καθώς τα εκπαιδευτικά δεδομένα προέρχονταν κυρίως από άνδρες ασθενείς. Αντίστοιχα, η εφαρμογή Apple Health αγνόησε αρχικά την παρακολούθηση της εμμήνου κυκλοφορίας, παρόλο που το 50% των χρηστών της ήταν γυναίκες.
Επισιτιστική Ασφάλεια και Γεωργικές Καινοτομίες
Σε αγροτικές κοινότητες, όπου οι γυναίκες αποτελούν το 70% της εργατικής δύναμης στη γεωργία (σύμφωνα με τη FAO), η έλλειψη πρόσβασης σε τεχνολογικές εκπαιδεύσεις περιορίζει την παραγωγικότητα. Στη Νιγηρία, η δημιουργία γυναικείων συνεταιρισμών με πρόσβαση σε εφαρμογές smart farming (π.χ. ειδοποιήσεις για καιρού ή ασθένειες καλλιεργειών) αύξησε τις σοδειές κατά 35%. Ωστόσο, σε χώρες όπου οι γυναίκες αποκλείονται από την τεχνολογική εκπαίδευση, όπως στο Αφγανιστάν, η παραγωγή σιτηρών παρέμεινε σταθερή για δεκαετίες, παρά την κλιματική πίεση.
Τεχνολογικός Μετασχηματισμός: Κίνδυνοι και Ευκαιρίες
Η ανισότητα φύλων στον τομέα της Τεχνητής Νοημοσύνης δημιουργεί αναπαραγώγες ανισοτήτων. Το παράδειγμα της εταιρείας Amazon είναι χαρακτηριστικό: ένας αλγόριθμος πρόσληψης που εκπαιδεύτηκε με ιστορικά δεδομένα (όπου άνδρες κυριαρχούσαν σε τεχνικές θέσεις) αποθάρρυνε αυτόματα υποψήφιες με λέξεις όπως “ομάδα γυναικών” ή “σύλλογος φεμινιστριών”. Παρόμοια, τα συστήματα αναγνώρισης φωνής της Google και της Apple έχουν αποτύχει να αναγνωρίσουν με ακρίβεια γυναικείες φωνές σε περιβάλλοντα με θόρυβο, επειδή τα δεδομένα εκπαίδευσης ήταν ανισορροπημένα.
Αντίθετα, όταν οι γυναίκες συμμετέχουν στην ανάπτυξη τεχνολογιών, τα αποτελέσματα είναι μετασχηματιστικά. Η εφαρμογή PeriodTracker, που δημιουργήθηκε από γυναίκες μηχανικούς, έγινε κρίσιμη πηγή πληροφόρησης για εκατομμύρια χρήστριες κατά την απαγόρευση της άμβλωσης σε πολιτείες των ΗΠΑ, δείχνοντας πώς η τεχνολογία μπορεί να γίνει εργαλείο κοινωνικής δικαιοσύνης.
Στρατηγικές για ένα Ισορροπημένο Μέλλον
Εκπαίδευση και Ευκαιρίες: Ανοίγοντας Νέους Δρόμους
Προγράμματα όπως το Girls Who Code και η UNESCO’s STEM Acceleration Initiative έχουν αποδειχθεί καίρια για την ένταξη κοριτσιών. Στη Ρουάντα, η δημιουργία STEM Centers σε αγροτικές περιοχές αύξησε την εγγραφή κοριτσιών σε τεχνικά μαθήματα κατά 50% μέσα σε δύο χρόνια. Επίσης, η εφαρμογή πολιτικών γονικής άδειας και ευελιξίας εργασίας σε εταιρείες όπως η Google βοήθησαν να μειωθεί ο αριθμός γυναικών που εγκαταλείπουν την καριέρα τους.
Αναγκαιότητα Πολυφωνίας στην Επιστήμη
Οι παγκόσμιες προκλήσεις του 21ου αιώνα απαιτούν πολυδιάστατες προσεγγίσεις που μόνο μια διαφοροποιημένη επιστημονική κοινότητα μπορεί να προσφέρει. Η συμμετοχή των γυναικών δεν είναι συμβολική, αλλά υπαρξιακή για την αποφυγή σφαλμάτων που βασίζονται σε μονολιθικές οπτικές. Η επένδυση στην εκπαίδευση, τη χρηματοδότηση και την ηγεσία των γυναικών στα STEM δεν είναι μόνο ζήτημα δικαιοσύνης, αλλά πυλώνας της παγκόσμιας βιωσιμότητας.
Προοπτικές και Δέσμευση για το 2025 και Πέρα
Η δεκαετία από την καθιέρωση της Ημέρας και οι 30 χρόνια από τη Διακήρυξη του Πεκίνου μας υπενθυμίζουν ότι η ισότητα δεν είναι αυτονόητη, αλλά αποτέλεσμα συνεχούς δράσης. Το Σύμφωνο για το Μέλλον (2023) αποτελεί ελπίδα, με δεσμεύσεις για κατάργηση των εμποδίων στην εκπαίδευση και την απασχόληση των γυναικών. Χώρες όπως η Ισλανδία και η Νέα Ζηλανδία έχουν ήδη θεσπίσει ποσοστώσεις 40% για γυναίκες σε διοικητικές θέσεις STEM, δείχνοντας ότι η αλλαγή είναι εφικτή.
Ο κόσμος του 2025 χρειάζεται κάθε ταλέντο για να αντιμετωπίσει τις προκλήσεις του. Η επένδυση στις γυναίκες και τα κορίτσια της επιστήμης δεν είναι ηθικό καθήκον, αλλά στρατηγική αναγκαιότητα. Με πρωτοβουλίες που ξεπερνούν τα στερεότυπα και χτίζουν γέφυρες ευκαιριών, μπορούμε να διασφαλίσουμε ότι η επόμενη γενιά γυναικών επιστημόνων θα διαδραματίσει κεντρικό ρόλο στη δημιουργία ενός δίκαιου και βιώσιμου μέλλοντος.
